Ο Αλέξης ντε Τοκβίλ είναι ο μεγαλύτερος πολιτικός στοχαστής που ανέδειξε η Γαλλία από την εποχή του Μοντεσκιέ. Ένα είναι το ερώτημα που διατρέχει τη σκέψη του: πώς είναι δυνατό να διαφυλαχθεί η ελευθερία σε μια δημοκρατία; Η απάντηση του Τοκβίλ αναπτύσσεται με μνημειώδη τρόπο στα δύο κλασικά του έργα: Η Δημοκρατία στην Αμερική (εκδ. Στοχαστής, 1996) και Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις.

Ο Τοκβίλ εξετάζει με πικρία τα εξής παράδοξα: η Επανάσταση θέλησε να θεμελιώσει ένα καθεστώς απόλυτα καινοφανές· στην πραγματικότητα όμως βρέθηκε καθορισμένη μέχρι και τις πιο αδιόρατες εκφάνσεις της από εκείνο το πτώμα απ'το οποίο ήθελε πάση θυσία να διαφοροποιηθεί, το Παλαιό Καθεστώς. Την ίδια στιγμή, η Επανάσταση επιχείρησε να εγκαθιδρύσει πάνω στη γη το βασίλειο της ελευθερίας, να οικοδομήσει ένα νέο κόσμο άξιο του ανθρώπου· στην πραγματικότητα έφερε «ένα καθεστώς πιο σιδηρό και πολύ πιο αυταρχικό από εκείνο το οποίο είχε ανατρέψει», ένα καθεστώς που κατάφερε «να συγκεντρώσει και πάλι στα χέρια του όλες τις εξουσίες, να αναιρέσει στην πράξη όλες τις ελευθερίες που με τόσους αγώνες είχαν κατακτηθεί, αντικαθιστώντας τες με απατηλά είδωλά τους».

Η Επανάσταση εμφανίστηκε στα μάτια της Ευρώπης σαν ένα αναπάντεχο γεγονός. Αντίθετα, υποστηρίζει ο Τοκβίλ, ολόκληρος ο 18ος αιώνας την προετοίμαζε. Γι'αυτό και αφοσιώνεται στη μελέτη του. Η βασική ιδέα που κινεί την επιχειρηματολογία του Τοκβίλ είναι πως καθ'όλη τη διάρκεια του Παλαίου Καθεστώτος η αριστοκρατία χάνει την ισχύ της προς όφελος της κεντρικής εξουσίας. Αυτό που μένει στην αριστοκρατία είναι μερικά τυπικά προνόμια και κάποιες φοροαπαλλαγές. Στην πραγματικότητα, χάνει τόσο την οικονομική όσο και την πολιτική της εξουσία στα εδάφη της χωροδεσποτείας της. Το ίδιο συμβαίνει όμως και στις πόλεις. Ενώ προηγουμένως οι πόλεις έχαιραν αυτονομίας και μπορούσαν να εκλέγουν τους άρχοντές τους, σταδιακά η κεντρική εξουσία αναλαμβάνει κάθε τομέα της διοίκησης. Παραθέτοντας ένα απόσπασμα που φανερώνει γλαφυρά την υποταγή των πόλεων στην κεντρική εξουσία και τις ταπεινές τους προσπάθειες να κερδίσουν την εύνοιά της, ο Τοκβίλ παρατηρεί: «Να, λοιπόν, πώς η αστική τάξη ετοιμαζόταν να κυβερνήσει και να ζήσει ο λαός ελεύθερος». Οι αστοί στη Γαλλία μισούν τους ευγενείς για τα αδικαιολόγητα προνόμιά τους, και οι ευγενείς απεχθάνονται τους αστούς για την οικονομική τους δύναμη. Μόνος κερδισμένος απ'αυτή την εχθρότητα βγαίνει η κεντρική εξουσία. Στην Αγγλία συμβαίνει το αντίθετο. Η αριστοκρατία από τη μια επιδίδεται στο εμπόριο και τις επιχειρήσεις και οι αστοί από την άλλη μπορούν να ανέλθουν στις τάξεις των ευγενών. Τα όρια των δύο τάξεων καθίστανται δυσδιάκριτα, πράγμα που τους επιτρέπει να έχουν κοινά συμφέροντα και κοινές επιδιώξεις. Έτσι μπορούν να συμμαχήσουν ενάντια στην κεντρική διοίκηση και να απαιτήσουν πολιτικές ελευθερίες.

Η βαθειά διαίρεση της γαλλικής κοινωνίας συνεχίστηκε και μετά την Επανάσταση. Οι κοινωνικοί δεσμοί είχαν διαρραγεί, πράγμα που επέτεινε την συμφυή τάση της δημοκρατίας προς τον ατομικισμό. Το Παλαιό Καθεστώς είχε εμποδίσει τους Γάλλους να αποκτήσουν ζωντανή εμπειρία της πολιτικής ελευθερίας, αντίθετα απ'ό,τι συνέβη στην Αμερική, όπου, όπως παρατηρεί ο Τοκβίλ, οι πολίτες είχαν εξοικειωθεί με τις δραστηριότητες της πολιτικής συμμετοχής μέσω των ισχυρών θεσμών της τοπικής αυτοδιοίκησης. Τέλος, οι γάλλοι διανοούμενοι μην έχοντας ποτέ αναλάβει κάποιο πολιτικό ρόλο, αφήνονταν να παρασέρνονται από τα γεννήματα των λογισμών τους, δίχως να πατούν στο έδαφος μιας βιωμένης εμπειρίας.

Δεν είναι τόσο ο πλούτος του ιστορικού υλικού και η βαθύτητα με την οποία εξετάζονται τα προβλήματα· είναι πρωτίστως η κρυστάλλινη οξύνοια της πολιτικής επιχειρηματολογίας του Τοκβίλ που καθιστούν το συγκεκριμένο βιβλίο μια απαραίτητη επιλογή. Η ελληνική έκδοση έχει την τύχη να συνοδεύεται από την κατατοπιστική εισαγωγή του Πασχάλη Κιτρομηλίδη και την εξαιρετική μετάφραση του Ανδρέα Παππά. Θερμά συγχαρητήρια οφείλονται στις Εκδόσεις Πόλις που με συνέπεια μας προσφέρουν κείμενα της κλασικής ευρωπαϊκής σκέψης. Μετά την έκδοση των Βολταίρου, Μοντεσκιέ, Ντιντερό, Ντ'Αλαμπέρ, Ρουσώ, Κοντορσέ και Καντ, το παρόν βιβλίο του Τοκβίλ έρχεται σαν επιστέγασμα. Όλα δείχνουν πως η προσπάθεια αυτή θα συνεχιστεί με ακόμη μεγαλύτερη επιτυχία.

(δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή, 17 Ιουνίου 2007)