Τι είναι κοινωνικό κεφάλαιο;  Με την έννοια που έχουν δώσει στον όρο οι P. Bourdieu,  J. Coleman και R. Putnam,  πρόκειται για το σύνολο των μη οικονομικών πόρων, πραγματικών ή φανταστικών, που αποδίδονται σε άτομα,  ομάδα ή σε ένα δίκτυο  κοινωνικών σχέσεων και χαρακτηρίζονται από εμπιστοσύνη, αμοιβαιότητα και κοινά αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς,  που διευκολύνουν τη συνεργασία και τη συλλογική δράση των ανθρώπων,  με στόχο το γενικό συμφέρον

Άρα, το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί να εννοηθεί ως πόρος που έχει τη πηγή του στη συλλογική δράση και μπορεί να έχει αποτελέσματα σε ευρύτατη οικονομική και κοινωνική κλίμακα.   Το ενδιαφέρον της ακαδημαϊκής κοινότητας για το Κοινωνικό Κεφαλαίο  έχει ενταθεί κατά τα τελευταία δεκαπέντε  χρόνια, περίοδο που  συμπίπτει με την αύξηση των μεταναστευτικών ρευμάτων και την ενίσχυση της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας.

Το Κοινωνικό Κεφάλαιο δεν είναι η περιουσία μιας οργάνωσης, ή της αγοράς ή του κράτους,  παρόλο που όλοι μπορούν να συμβάλουν στη δημιουργία του. Είναι  μια διαδικασία «εκ των κάτω» και αφορά πολίτες, ίδιας ή διαφορετικής καταγωγής και κουλτούρας,  που συνδέονται κοινωνικά και δημιουργούν δίκτυα και ενώσεις. Σύμφωνα με τον ορισμό της Παγκόσμιας Τράπεζας, το κοινωνικό κεφάλαιο είναι η συνεκτική «κόλλα» που κρατά δεμένες  τις κοινωνίες.

Πολλοί βεβαίως δεν είναι εξοικειωμένοι με τον όρο,  αφού συνήθως αναφερόμαστε στον  «κοινωνικό ιστό», στα «κοινωνικά δίκτυα», στα «conne»  ή στην «κοινωνία των πολιτών».  Ωστόσο, ο όρος «Κοινωνικό Κεφάλαιο» έχει μεγαλύτερη βαρύτητα γιατί: α/ τοποθετεί τα κοινωνικά δίκτυα στο ίδιο επίπεδο με άλλες μορφές κεφαλαίου, όπως το οικονομικό κεφάλαιο, το φυσικό κεφάλαιο και το ανθρώπινο κεφάλαιο και  αποκτά έτσι μεγαλύτερη βαρύτητα  σε ένα κόσμο με ορθολογική οικονομική θεώρηση των πραγμάτων β/ Το κοινωνικό κεφάλαιο διαθέτει κοινά χαρακτηριστικά  με άλλες μορφές κεφαλαίου, γιατί κάποιος μπορεί να επενδύσει σε αυτό και να αποκομίσει οφέλη αργότερα (Paul Bullen & Jenny Onyx, 1999). Ασφαλώς πρόκειται για έναν  όρο πιο σύγχρονο, πιο περιεκτικό και περισσότερο «οικονομικό»,  για να περιγράψει την κοινωνία των πολιτών σε συνθήκες  21ου αιώνα.

Δυνατότητες  μέτρησης του κοινωνικού κεφαλαίου

Η θεωρητική και εμπειρική έρευνα, στο πλαίσιο των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών επιστημών, έχει καταδείξει, ότι ομάδες και περιοχές που διαθέτουν υψηλό κοινωνικό κεφάλαιο έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να επιτύχουν υψηλά επίπεδα ευημερίας και αλληλεγγύης,  σε σύγκριση με περιοχές που διαθέτουν χαμηλό δείκτη εμπιστοσύνης και αδύναμη κοινωνία πολιτών.  Πολλοί ισχυρίζονται ότι  το Κοινωνικό Κεφάλαιο αποτελεί προϋπόθεση για οικονομική ανάπτυξη,  αλλά και για αποτελεσματική διακυβέρνηση. Ο Χρήστος Παρασκευόπουλος (2001) υποστηρίζει, ότι το κοινωνικό κεφάλαιο συνιστά τη κρίσιμη ποιοτική μεταβλητή, που υποστηρίζει  το έργο των περιφερειακών θεσμών των ανεπτυγμένων περιοχών της Ευρώπης.

Σχετικά με τον ρόλο του κοινωνικού κεφαλαίου στη διεθνή μετανάστευση,  ο Douglas Massey, του Πανεπιστημίου της Pennsylvania των ΗΠΑ, από το 1982 διεξάγει  έρευνες για τον ρόλο του κοινωνικού κεφαλαίου στις μετακινήσεις των Μεξικανών μεταναστών, με πολύ ενδιαφέροντα και μετρήσιμα  ευρήματα. Η έρευνά του  έχει συμπεριλάβει ένα πρωτοφανές σε μέγεθος δείγμα  από 93 κοινότητες,   16.000 νοικοκυριά και 81.000 άτομα.  Τόσο η έρευνα για τους Μεξικανούς,  όσο και εκείνες που διεξάγει για τις χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής από το 1998 και μετά,  και των οποίων τα πρώτα αποτελέσματα δημοσιεύτηκαν προσφάτως (2005),  επιβεβαιώνουν πλήρως τη νέα θεωρία του κοινωνικού κεφαλαίου.

Έρευνες με μετρήσιμα στοιχεία έχουν προωθήσει και άλλα ερευνητικά ιδρύματα, όπως  το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο της Νέας Νότιας Ουαλίας της Αυστραλίας (ερευνητές Jenny Onyx και Paul Bullen, 2000),  για να μετρήσουν  το κοινωνικό κεφάλαιο σε πέντε  εθνοτικές κοινότητες. Τα αποτελέσματα είναι περίπου τα ίδια. Με λίγα λόγια,  το Κοινωνικό Κεφάλαιο μετράει.  Η Παγκόσμια Τράπεζα ισχυρίζεται,  ότι αυξάνονται οι ενδείξεις ότι το εμπόριο, σε μακροοικονομικό επίπεδο, επηρεάζεται από την αλληλοεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων και πραγματοποιεί σχετικές έρευνες χρησιμοποιώντας micro-level ποσοτικές μεθόδους συλλογής στοιχείων και ανάλυσης της εμπιστοσύνης και της αλληλεγγύης των ομάδων και των δικτύων, της συλλογικής δράσης, της συνεργασίας και της πολιτικής συμμετοχής.

Εν ολίγοις,  οι επαΐοντες  καταλήγουν,  ότι το κοινωνικό κεφάλαιο,  ενώ ανήκει στην μικροοικονομία, ωστόσο,  έχει επιπτώσεις στη μετανάστευση και στο εμπόριο,  στις οικονομικές μεταρρυθμίσεις, στην οικονομική ανάπτυξη, στην ασφάλεια,  ακόμη και στο πως επιδρούν οι νέες τεχνολογίες.  Άρα, συνάγεται, αφού  το κοινωνικό κεφάλαιο μπορεί να μετρηθεί,  μπορούμε και να υπολογίσουμε τα οφέλη που συνεπάγεται και να αποφύγουμε τις απώλειες.

Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να καταδειχθούν τα οφέλη και να αναλυθεί ο   ρόλος του κοινωνικού κεφαλαίου στη μετανάστευση, αλλά και στη διαμόρφωση αποτελεσματικής μεταναστευτικής πολιτικής, μέσα από την ακόλουθη υπόθεση εργασίας:  «Όσο ισχυρότερο είναι το κοινωνικό κεφάλαιο που διαθέτει ο μετανάστης στην αλλοδαπή,  τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες απόφασης για αποδημία και επιτυχίας της μετανάστευσης, ενώ  διευκολύνεται η διαδικασία μετακίνησης,  εγκατάστασης και ομαλής ενσωμάτωσης στη χώρα προορισμού,  περιορίζοντας τις  πιθανότητες παλιννόστησης».

Από πλευράς μεθοδολογίας, με βάση αυτή την υπόθεση εργασίας, στην ενότητα 2 θα ερευνήσουμε τους προσδιοριστικούς παράγοντες γέννησης και απαξίωσης του κοινωνικού κεφαλαίου, στην ενότητα 3 το πως επηρεάζει το κοινωνικό κεφάλαιο την απόφαση για αποδημία και με ποιους τρόπους επιδρά στη μετακίνηση, στην εγκατάσταση,  στην ενσωμάτωση στη χώρα υποδοχής ή στην ενδεχόμενη απόφαση για παλιννόστηση,   στην 4 ποιες πολιτικές συντελούν στην ενίσχυση του κοινωνικού κεφαλαίου των μεταναστών  (case study η Ελλάς..) και στην 5 το γενικό συμπέρασμα.  Προφανώς, η  ανάλυση που ακολουθεί θα οδηγήσει στην επαλήθευση ή στη διάψευση της υπόθεσης εργασίας.

ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ  ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Οι προσδιοριστικοί παράγοντες

Παρόλο που το κοινωνικό κεφάλαιο διαθέτει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τις άλλες μορφές κεφαλαίου, είναι ριζικά διαφορετικό από μια τουλάχιστον άποψη, κατά το ότι η δημιουργία του προϋποθέτει αλληλοεπίδραση μεταξύ δύο τουλάχιστον ατόμων  και συνήθως μεταξύ μιας μεγάλης ομάδας ανθρώπων. Η σχετική βιβλιογραφία (Putnam, Massey, Cox κ.α.) έχει καταδείξει ότι πρόκειται για μια περίπλοκη διαδικασία που επηρεάζεται  από ιστορικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες,  καθώς και από το κυρίαρχο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης.  Η ύπαρξη ή μη κοινωνικού κεφαλαίου, όπως θα δούμε,  επηρεάζει σοβαρά την απόφαση για μετανάστευση, τον τόπο εγκατάστασης και την κοινωνική ένταξη στη χώρα υποδοχής.