Ο Γάλλος πολιτικός στοχαστής και η σημερινή εποχή

The Economist

Ο Αμερικανός κριτικός Εντμουντ Γουίλσον έχει γράψει ότι σβήνοντας το φως, αφού είχε τελειώσει την ανάγνωση του τολστοϊκού έπους «Πόλεμος και ειρήνη», είδε την κρεβατοκάμαρά του μαγικά να έχει γεμίσει κόσμο. Κάτι παρόμοιο, γράφει ο «Εκόνομιστ», μπορεί να συμβεί στον αναγνώστη της βιογραφίας από τον Χιου Μπρόγκαν, Alexis de Tocqueville: Prophet of Democracy in the Age of Revolution (εκδ. Profile, 724 σελ., 30 στερλ.) \u0387 του Γάλλου πολιτικού και στοχαστή (1805-1859) που τις ιδέες και τις αγωνίες του για την ελευθερία και τη δημοκρατία μπορεί και σήμερα πολλοί άνθρωποι να συμμερίζονται.

Κοινωνικό μυθιστόρημα

Ο βιογράφος έχει δυο αρετές. Αφενός είναι ένας αξιόπιστος οδηγός στους μαιάνδρους της σκέψης ενός ιδιοφυούς αλλά ολισθηρού θεωρητικού και αφετέρου συνδυάζει του ιστορικού τη σύλληψη της εποχής και στην περιγραφή της, το ταλέντο μυθιστοριογράφου. Ως προσωπογραφία ενός πολύπλοκου ατόμου αλλά και ως τοπιογραφία ενός κόσμου σε αναβρασμό, το βιβλίο επιδεικνύει την πληρότητα και τη ζωντάνια ενός κοινωνικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα.

Ο χρόνος της έκδοσης αυτής δεν θα μπορούσε να είναι καλύτερος. Ποτέ οι ανακλήσεις και επικλήσεις των ιδανικών του Τοκβίλ -κοινωνική αρετή, ενεργοί πολίτες, ισχυροί δεσμοί κοινότητας- δεν ήταν συχνότερες από τώρα. Ιδιαίτερα στην Αμερική την οποία επισκέφθηε ο Τοκβίλ το 1831-32 και περιέγραψε με ενθουσιασμό στο βιβλίο του «Η δημοκρατία στην Αμερική», ίσως το καλύτερο έργο του. Μπορεί η τάση για την κοινότητα κάπως να έχει κοπάσει πια, το όνομα όμως του Τοκβίλ ακούγεται στον Λευκό Οίκο.

Το τι είπε όμως και τι έκανε ο Τοκβίλ δεν είναι απαραιτήτως αυτά που η σημερινοί οπαδοί του νομίζουν ότι έκανε και είπε.

Για να εκτιμήσει κανείς τις ιδέες του, προτείνει ο βιογράφος του, πρέπει πρώτα να κατανοήσει τη σύνθετη και πολύπαθη ανθρώπινη περίπτωσή του. Σπανίως σε φυσική υγιή κατάσταση, ο Τοκβίλ ζούσε με τα νεύρα τεντωμένα, δημιουργώντας κατά κύματα τα οποία ακολουθούσαν μεγάλες καταπτώσεις. Η γαλήνια όψη των γραπτών του είναι τεχνικό επίτευγμα. Για τον Μπρόγκαν, ο Τοκβίλ δεν ήταν τόσο ο ψύχραιμος αναλυτικός νους όσο ο παρορμητικός ρομαντικός, που μπορούσε να γράφει μόνον όταν τα αισθήματά του εμπλέκονταν βαθιά με το θέμα του. Απεχθανόταν τον όχλο του Παρισιού, λάτρευε την ερειπωμένη έπαυλή του σε μιαν ακτή της Νορμανδίας και αγαπούσε έως φανατισμού τη Γαλλία. Η θρησκευτική πίστη δεν είναι κάτι που μπορεί να υποστηρίζει ο λογικός νους, όμως κάποιες δογματικές ιδέες (ιδιαίτερα του Ρωμαιοκαθολικισμού) είναι απαραίτητες για την κοινωνική συνοχή. Ο Τοκβίλ ήταν περισσότερο άνθρωπος του δεσίματος και της συνοχής παρά των αρχών.

Μολονότι γνώστης των ελλείψεών του, ο Τοκβίλ καμάρωνε πως ανήκε στους στυλοβάτες της παλιάς Γαλλίας. Ο πατέρας του προερχόταν από τη γραμμή των Νορμανδών γαιοκτημόνων, κάποιος από τους οποίους, όπως ισχυριζόταν, είχε συμπλεύσει με τον Γουλιέλμο το 1066 για την κατάκτηση της Αγγλίας. Ο παππούς της μητέρας του ήταν ο Κρετιέν - Γκιγιόμ ντε Μαλέρμπ, μορφή στα νομικά, που υπερασπίσθηκε τον Λουδοβίκο 16ο στη δίκη του. Η Γαλλική Επανάσταση σάρωσε τους Μαλέρμπ και άλλους από την οικογένεια του Τοκβίλ. Ο πατέρας του, που φυλακίστηκε μαζί τους, κατάφερε να επιζήσει μόνο γιατί η καρμανιόλα πρώτα έπεσε στον λαιμό του Ροβεσπιέρου.

Ο γιος άλλες σεβόταν από τις αρχές της οικογένειάς του και άλλες απέρριπτε. Ο πατέρας του άκμασε στην παλινόρθωση των Βουρβώνων, αλλά με την πτώση τους το 1830 ο γιος ορκίστηκε στη νέα βασιλική οικογένεια. Η μεγαλύτερη τόλμη του ήταν ίσως ότι το 1835 παντρεύτηκε μιαν Αγγλίδα, η οποία ούτε αριστοκράτισσα ήταν ούτε πλούσια ούτε Καθολική.

Οι ύμνοι του στην υπεροχή και η περιφρόνηση της μετριότητας έκαναν πολλούς να πιστέψουν ότι ήταν σνομπ. Αυτό δημιούργησε σύγχυση. Είχε το αίσθημα ότι η ευγένεια υποχρεώνει\u0387 και ότι η δημόσια υπηρεσία, αν και όχι πια προνόμιο, ήταν καθήκον. Φτωχός ομιλητής και όχι αποτελεσματικός ως κομματικό στέλεχος, εξελέγη στη Βουλή με τη δεύτερη υποψηφιότητά του το 1839 και έλαβε θέση στην κεντροαριστερά. Στη Δεύτερη Δημοκρατία του 1848-51 χρημάτισε επ' ολίγον υπουργός Εξωτερικών και συνεργάστηκε στη διαμόρφωση ενός Συντάγματος διάρκειας μόλις ενός χρόνου. Οι «Αναμνήσεις» του περιέχουν πολλές πικρές παρατηρήσεις από τα χρόνια του εκείνα.

Τέλος στην πολιτική σταδιοδρομία του έθεσε ο Λουδοβίκος Ναπολέων όταν το 1851 έκλεισε τη Βουλή και εντός ολίγου ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας. Το τίμημα της δεσποτείας ήταν βαρύ για τον Τοκβίλ. Η άνοδος του λαϊκισμού (με σύγχρονους όρους) επιβεβαίωσε τους πιο σκοτεινούς φόβους του για τα πιθανά δεινά της δημοκρατίας. Ξεκίνησε να γράφει την ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης, αλλά κατάφερε να ολοκληρώσει μόνο το τμήμα για το παλιό καθεστώς, πριν τον θανατώσει η φυματίωση στα 54 χρόνια του. Τα Απαντά του καταλαμβάνουν 17 τόμους, από τους οποίους ο βιογράφος ξεχωρίζει τα πιο άμεσα και ζωντανά γραπτά, με κύριο ανάμεσά τους τον πρώτο τόμο της «Δημοκρατίας στην Αμερική» (1835).

Οπαδοί και αντίπαλοι

Δίχως να εκβιάζει έναν άνθρωπο του 19ου αιώνα μέσα στον 21ο ο βιογράφος υπογραμμίζει τα δύο στοιχεία που φέρνουν τον Τοκβίλ στη σημερινή εποχή. Το ένα είναι η ιδέα του ότι ο δεσποτισμός δεν έχει εποχή και η άλλη ότι στις ελεύθερες κοινωνίες μεγαλύτερη σημασία έχουν οι καλοί πολίτες από τους καλούς θεσμούς. Οι φιλελεύθεροι οπαδοί του πιστεύουν ότι οι κυβερνήσεις θα πρέπει να ενθαρρύνουν την καλή, σωστή συμμετοχή στην πολιτεία και οι οπαδοί της φιλελεύθερης οικονομίας δεν θέλουν την εμπλοκή τους με την οικονομία των αγορών, όσο αξιέπαινος και αν είναι ο στόχος. Και οι δύο επικαλούμενοι τον Τοκβίλ, αλλά τώρα πια θα πρέπει ίσως να διαβάσουν τη βιογραφία του.