Η κοινότητα είναι αχώριστη από την παράδοση, αλλά, λόγω της αποποίησης του παραδοσια­κού στοιχείου που ενέχει ο εκ­συγχρονισμός, δεν μπορούμε να αναζητήσουμε λύσεις στα τρέχο­ντα κοινωνικά προβλήματα ανα­τρέχοντας στην παράδοση. Δεν μπορούμε, συνεπώς, να επιστρέ­ψουμε στην κοινωνία των πολιτών με την παραδοσιακή της μορφή. 0 λόγος είναι ότι, κατά γενική παραδοχή, η κοινωνία των πολι­τών κοινοτικής μορφής ήταν συνέ­πεια κοινωνικών διευθετήσεων που δεν υφίστανται πλέον.

0 Τοκβίλ εξέφραζε μια ευρύ­τερα παραδεδεγμένη άποψη όταν περιέγραφε την παρακμή της κοι­νοτικής υπευθυνότητας υπό το κράτος των επιθέσεων του παρά­φορου εγωισμού, ο οποίος προσέ­φερε το θέαμα απομονωμένων α­τόμων «με κύρια ενασχόληση την απόκτηση ευτελών και ασήμα­ντων απολαύσεων, με τις οποίες γεμίζουν τη ζωή τους».

Ο εγωισμός διαφέρει από την ενσυνείδητη ταυτοποίηση του ε­γώ, διαδικασία που ούτε πηγάζει ούτε οδηγεί σε αυτόν. Η προαγω­γή της «κοινωνικής ανταπόκρι­σης» (κατά την οποία το άτομο επιλέγει τις πληροφορίες που α­φορούν την πορεία της ζωής του και βάσει των πληροφοριών αυ­τών αποφασίζει πώς θα ενεργή­σει) σημαίνει ότι το άτομο δεν έ­χει άλλη επιλογή από το να επι­λέγει διαρκώς και οι επιλογές αυ­τές είναι τα καθοριστικά στοιχεία της ύπαρξης του. Χωρίς παραδό­σεις, ο άνθρωπος εξαναγκάζεται σε «συγγραφή της ίδιας του της βιογραφίας» για να συντηρήσει τη συνοχή της ατομικής του ταυτότητας. Αυτό όμως επιτυγχάνε­ται μόνον μέσω αλληλεπίδρασης με άλλους, οδηγώντας αναπόφευ­κτα σε νέες μορφές αλληλεγγύης. Καίριο στοιχείο εδώ είναι η δημιουργία εμπιστοσύνης ή «ε­νεργούς εμπιστοσύνης».

Το πρόβλημα της κοινωνικής αλληλεγγύης πρέπει να εξεταστεί με δεδομένο την εξαφάνιση του «πολιτιστικού κατακερματισμού», δηλαδή των πολιτιστικών στοιχείων εκείνων, που όφειλαν τη διατήρηση τους στη γεωγραφι­κή απομόνωση. Οι τοπικές κοινό­τητες σε ένα τέτοιο σύστημα λει­τουργούσαν με βάση τον απο­κλεισμό, τη διαφοροποίηση των «εντός» απο τους «εκτός». Η ιδι­αίτερη τους ταυτότητα βασιζόταν στις παραδόσεις που υπαγόρευαν η οικογένεια και το γένος.

Όσοι προσδίδουν στον όρο «κοινότητα» μόνο θετική έννοια θα έπρεπε να μη λη­σμονούν τους εγγενείς πε­ριορισμούς ενός τέτοιου συ­στήματος. Οι παραδοσια­κές κοινωνίες μπορεί να εί­ναι, και συνήθως ήταν πά­ντα, καταπιεστικές. Η κοι­νότητα, ως μηχανική έκ­φραση αλληλεγγύης προς τα μέλη της, συνθλίβει την ατομική αυτονομία και εξα­σκεί μεγάλες πιέσεις προς την κατεύθυνση του κονφορμισμού.

Τυχόν επιστροφή στον πολιτι­στικό κατακερματισμό θα κατέ­ληγε σε αυξημένες πιθανότητες κοινωνικής αποσύνθεσης - στο α­ντίθετο, δηλαδή, αποτέλεσμα από εκείνο που επιδιώκουν οι θιασώ­τες της αναβίωσης της κοινωνίας των πολιτών. Η αναβίωση της κοινωνικής αλληλεγγύης, εάν θέ­λει να είναι επιτυχής, θα πρέπει να συμβαδίσει με την αναγνώριση της σημασίας της αυτονομίας και του εκδημοκρατισμού καθώς και της αυταξίας της «κοινωνικής α­νταπόκρισης».

Ένα τέτοιο σύστημα θα έπρε­πε να αναγνωρίζει την αξία όχι μόνο των δικαιωμάτων, αλλά και των υποχρεώσεων μας. Η συναί­σθηση της ατομικής υποχρέωσης καθοριστικής σημασίας, διό­τι εξυπονοεί μια επαφή με τις α­νάγκες των άλλων και συμβάλλει, επίσης, στη διαχρονική διατήρηση των δεσμών με τους άλλους.

Ας εξετάσουμε πώς η εμπι­στοσύνη, οι υποχρεώσεις και η αλληλεγγύη μπορούν να διαπλέ­κονται σε διάφορες πτυχές της ι­διωτικής ζωής: στις σεξουαλικές σχέσεις, στην οικογένεια, στη φι­λία και στη συγγένεια.

Στη μετα-παραδοσιακή τάξη πραγμάτων, η εμπιστοσύνη στις διαπροσωπικές σχέσεις εξαρτά­ται από την εκ προοιμίου αποδο­χή της ακεραιότητας του άλλου. Βασίζεται στον «ενάρετο κύκλο» της παραδοχής της διαφοράς. Η βαθμιαία προσέγγιση δύο ανθρώ­πων, η στήριξη του ενός από τον άλλο προϋποθέτουν τη μεταχείρι­ση της διαφοράς αυτής ως «γλώσσας» για την πρό­κληση συναισθηματικού διαλόγου.

Αυτή είναι η «έμπρακτη εμπιστοσύνη» σε αντιπα­ραβολή με την παθολογική εξάρτηση, που είναι δείγμα μιας δυστυχισμένης σχέσης. Η  εμπιστοσύνη   προς  τους άλλους δημιουργεί αλλη­λεγγύη στο χρόνο και στο χώρο: όταν ο άλλος απο­δειχθεί   άξιος της εμπιστοσύνης μας, η αλληλεξάρτηση αυτή με­ταβάλλεται σε συναίσθηση αμοι­βαίας υποχρέωσης.

Η συναισθηματική οικειότητα δεν υποκαθιστά την κοινότητα, ούτε πρόκειται για εκφυλισμένη μορφή της. Είναι το μέσο ανάπτυ­ξης και επέκτασης του ευρύτερου συναισθήματος του κοινοτισμού.

Η συναίσθηση της υποχρέωσης, όταν βασίζεται στην έμπρα­κτη εμπιστοσύνη, συνεπάγεται την αμοιβαιότητα. Οι υποχρεώ­σεις είναι δεσμευτικές διότι είναι αμοιβαίες, εξάλλου σ' αυτό έ­γκειται και η δύναμη τους. Το πλέγμα που δημιουργούν οι υπο­χρεώσεις ισχύει σε όλο το φάσμα των ανθρώπινων σχέσεων.

Πρέπει να τονίσουμε πως αυ­τή  η  υποχρέωση  βασίζεται  στη γνωστοποίηση της διαφοράς, συ­νεπάγεται αναγνώριση της ακε­ραιότητας του άλλου. Η υποχρέ­ωση δεν δημιουργείται από την ύπαρξη δικαιωμάτων. Τα δικαιώ­ματα που εμπεριέχονται σε μια σχέση είναι παράγοντες καθορισμό της προσωπικής αυτονο­μίας, δεν είναι κατάλογος υπο­χρεώσεων προς τον άλλον. Εχθρός της υποχρέωσης είναι η ηθική δειλία, διότι θεωρεί ανταλ­λάξιμη την ακεραιότητα του άλ­λου. Οι υποχρεώσεις εξισορρο­πούν τις σχέσεις όσο τηρείται ο κανόνας της αμοιβαίας αποδοχής της ακεραιότητας.

Στον ευρύτερο στίβο της πολιτι­κής και της παγκόσμιας τάξης, η έ­μπρακτη εμπιστοσύνη είναι εχθρός των άκρων, στο μέτρο που προκύ­πτει από το διάλογο με εκείνους που  είναι διαφορετικοί: πρόκειται για τη διαδικασία που αποκαλώ «διαλογική δημοκρατία».

Ερχόμαστε τώρα στην έννοια της «ένωσης πολιτών». Πρόκειται για μια σχέση που εξαρτάται από τη διαχείριση της κοινοτικής κα­τάστασης την οποία ρ Ιταλός στοχαστής Τζιανμπατίστα Βίκο προσδιορίζει ως «σχέση μεταξύ ανθρώπων», σε αντιδιαστολή με τη «διαδικαστική» σχέση που προκύπτει από στοιχεία που έ­χουν μεταξύ τους λειτουργική ή αιτιακή σχέση. Είναι μια σχέση συνειδητοποιημένη, που υφίστα­ται και ευδοκιμεί στο μέτρο που οι κανόνες της είναι γνωστοί και γίνονται παραδεκτοί από τους ε­μπλεκόμενους σε αυτήν.

Κατά τον Βίκο. η ένωση πολι­τών δεν είναι μια οργανική, εξελι­κτική, τελεολογική ή λειτουργική σχέση, αλλά μια σχέση συνειδητο­ποιημένων συντελεστών. Δεν είναι, με άλλα λόγια, η ολοκλήρωση του κοινοτισμού - και εδώ εστιάζονται οι κίνδυνοι που προκαλούν οι ξε­νοφοβίες ή οι εθνικισμοί.

Η κοινοτική κατάσταση δεν εί­ναι ούτε αγορά που είναι μορφή «συνεταιρικής ένωσης» ούτε, πά­λι, προσωπική κατάσταση αγά­πης ή συμπάθειας.

Η ένωση των πολιτών ερμη­νεύεται ως σύμπραξη ατόμων που αποδέχονται την ιδιότητα του πολίτη ως παράγοντα αμοι­βαίας σχέσης η οποία καθορίζεται από την αναγνώριση μιας κοινής πρακτικής που απαρτίζεται από κανόνες.

Εδώ θα ήθελα να τονίσω πως η ένωση των πολιτών δεν ισοδυ­ναμεί με κοινότητα και ότι η εύ­ρυθμη λειτουργία της εξαρτάται από μια «συνειδητοποιημέ­νη σχέση» που συνεπάγεται αποχή της συμβίωσης.

Η κοινοτική κατάσταση στη μετα-παραδοσιακή τά­ξη πραγμάτων οφείλει εν πολλοίς στον Τζων Ντιούη, την έκφραση της συμπαθέστερης εκδοχής της. Η δημοκρατία ισχυρίστηκε ο Ντιούη, απαιτεί για την επι­βίωση της μια νοοτροπία «κοινωνικής γενναιοδωρίας». «Η αποδοτικότητα της οργάνωσης των πολιτών εξασφαλίζεται από τη δυνατότητα συμμετοχής στο δούναι και λαβείν της καθημερι­νότητας».

Η ένωση των πολιτών, σύμ­φωνα με την παραπάνω ερμη­νεία, εξαρτάται από τη «θετική εκτίμηση της διαφοράς», όχι ό­μως και από τη δημιουργία μιας κατάστασης έμπρακτης εμπιστο­σύνης που διέπει τις προσωπικές σχέσεις. Υπάρχει, επίσης, ενδογε­νής σχέση μεταξύ της ένωσης των πολιτών και της κοσμοπολίτικης στράτευσης σε ομάδες, ιδέες και σχέσεις άσχετες προς τις προσω­πικές αναφορές και τις κρατικές παραμέτρους.

Η Νέα Δεξιά ισχυρίζεται πως η κοσμοπολίτικη θεώρηση είναι ο φυσικός εχθρός της ανάληψης δέ­σμευσης και της αποδοχής υπο­χρεώσεων. Ο κοσμοπολιτισμός, για τους επικριτές του, είναι μια στάση όπου τα πάντα γίνονται δεκτά και, κατά συνέπεια, τίποτα δεν έχει αξία.

Γιατί, όμως, να μην προσεγγι­σθεί ο κοσμοπολιτισμός -μια γε­νικότερη,  πιο  παγκοσμιοποιημένη  ιδέα της ένωσης πολιτών- σχεδόν αντίθετα;

Η κοσμοπολίτικη στάση δεν επιμένει στην ισοτιμία των αξιών, τονίζει όμως την ευθύνη των ατόμων και των ομάδων ως προς τις ιδέες και τις συνήθειες τους.  Ο κοσμοπολίτες δεν είναι αυ­τός που απαρνείται τις υποχρεώ­σεις, δεν είναι ντιλετάντης: είναι εκείνος που συναρθρώνει τη φύση των υποχρεώσεων αυτών και α­ντιλαμβάνεται τις επιπτώσεις των επιλογών του σε όσους πρεσβεύ­ουν διαφορετικές αξίες.

Ο   κοσμοπολιτισμός   ως   νοο­τροπία και θεσμοποιημένο φαινόμενο αποτελεί συνδετικό κρίκο α­νάμεσα στον εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας στο εσωτερικό του κράτους και τις πλανητικότερες μορφές αλληλεπίδρασης μεταξύ κρατών και άλλων οργανισμών. Η ένωση πολιτών, με τη σειρά της, αποτελεί προϋπόθεση ύπαρξης του  κοσμοπολίτικου κράτους, μιας κατάστασης δηλαδή η οποία (εξ ορισμού) δεν αποτελεί την κοινότητα, αλλά συντίθεται από ανθρώπους που μοιράζονται μια «συνειδητοποιημένη σχέση».

Η διπρόσωπη εικόνα του εθνι­κισμού ως σύγχρονου Ιανού προ­έρχεται από το ότι τοποθετείται στο κενό μεταξύ ένωσης πολιτών και κράτους, που, στην περίπτω­ση αυτή, εκλαμβάνεται ως κοινό­τητα με την ιδιαίτερη της «προ­σωπικότητα». Δεν είναι, λοιπόν, παράδοξο το ότι στη μετα-παραδοσιακή εποχή μας, ο εθνικισμός ταυτίζεται με τους επιθετικούς αρχεγονισμούς και γίνεται αποδε­κτός από το νεοφασισμό καθώς και από άλλα μισαλλόδοξα κινήματα.

Η διαλογική δημοκρατία, σε  περισσότερο  πλανητικό επίπεδο, θα πλησίαζε την έ­νωση πολιτών εάν επεκτει­νόταν η επιρροή της κοσμο­πολίτικης δημοκρατίας. Χω­ρίς έναν πλανητικό πολίτη, ο διάλογος σε κοσμοπολίτι­κο πλαίσιο θα ήταν ασαφής και περιορισμένης εμβέλειας - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα είχε συνέπειες για την παγκόσμια κοι­νωνία. Ο διεθνής στίβος είναι προφανέστατα το καταλληλότερο πεδίο διεξαγωγής διαλόγου, με σκοπό τη δημιουργία και συντή­ρηση ενεργού εμπιστοσύνης.