Συνέντευξη του Βασίλη Τακτικού,
Διευθυντή της «Social Activism Αθηνών» στις
Αναστασία Πρίφτη, Κοινωνική Ανθρωπολόγο &
Νατάσα Στάμου, Δημοσιογράφο

Σε μια παρουσίαση εφημερίδας θα περίμενε κανείς να ακούσει τι έχει αναδείξει μέχρι σήμερα το συγκεκριμένο μέσο και ποια είναι πορεία του. Στη σχετική εκδήλωση όμως του Σαββάτου 22 Δεκεμβρίου 2012, στο πλαίσιο του «5ου Φεστιβάλ Εθελοντισμού Χωρίς Σύνορα – Έλληνας πολίτης, Ευρωπαίος πολίτης», που φιλοξενήθηκε στο πολυσυνέδριο «Money Show», τα στελέχη της εφημερίδας δεν περιορίστηκαν εκεί. Αντιθέτως, αυτό το κομμάτι κατέλαβε ίσως το λιγότερο χρόνο. Για άλλη μια φορά, ο Διευθυντής της εφημερίδας και οι λοιποί ομιλητές έτειναν το μικρόφωνο στους πολίτες, παριστάμενους και μη. «Δημοσιογραφία πολιτών», το επίκεντρο της παρουσίασης, αλλά και της συζήτησης που αναπτύξαμε ακολούθως με τον κ. Βασίλη Τακτικό, Διευθυντή της «Social Activism Αθηνών».

Ν.Σ.: Θέλετε να μας δώσετε το στίγμα της ομιλίας σας με αυτό τον άξονα; Αναφερόμαστε σε ένα νέο θεσμό ή ένα ακόμα στόχο της εφημερίδας;

Β.Τ.: Η «Δημοσιογραφία Πολιτών» και ο κοινωνικός ακτιβισμός είναι οι «άδηλοι πόροι» κοινωνικής προσφοράς συγκέντρωσης «κοινωνικού κεφαλαίου», που ενώ δεν καταγράφονται κάπου επίσημα, κινούν τα νήματα της κοινωνικής οικονομίας. Οι ηλεκτρονικές εκδόσεις «Social Activism Αθηνών» και «Οίκοpress» ανταποκρίνονται σε αυτή τη νέα πραγματικότητα. Ανατρέποντας τα δεδομένα του συμβατικού τρόπου πληροφόρησης, η ΑμΚΕ «Ερύμανθος», με συμπράττοντες το Δήμο Αθηναίων και την Περιφέρεια Αττικής, προβαίνει σε ένα ξεχωριστό εγχείρημα. Αναλαμβάνει μια πρωτοβουλία κοινωφελούς εργασίας με σκοπό να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για ένα μέσο όπου θα γράφουν οι πολίτες και θα ακούγεται η φωνή τους. Μια πρωτοβουλία που ούτως ή άλλως πρέπει να ξεκινήσει από τις Οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών για να μπορέσει να ευδοκιμήσει.

Ν.Σ.: Η «Δημοσιογραφία Πολιτών» ωστόσο, αναφέρεται σε εθελοντές και σε αυτούς απευθύνεστε. Και επιλέγετε για την προσπάθειά σας, για τη δυνατότητα ολοκληρωμένης έκφρασης του πολίτη, ίσως το πλέον πρόσφορο μέσο, το διαδίκτυο.

Β.Τ.: Αν στρέψουμε το βλέμμα στην προηγούμενη δεκαετία θα δούμε ότι η εθελοντική δημοσιογραφία υπήρξε μέσω των συλλόγων, των ιδρυμάτων και άλλων φορέων όπου πολίτες είχαν τη δυνατότητα να εκφράσουν την άποψή τους. Επίσης, σε πολλές επαρχιακές, τοπικές εφημερίδες ανέκαθεν υπήρχαν εθελοντές δημοσιογράφοι που προσέφεραν ενημέρωση και κατέθεταν ιδέες και προτάσεις στην κοινωνία χωρίς να αποσκοπούν στο οικονομικό όφελος.

Το νέο στοιχείο που δίνει μεγαλύτερη έκφραση σε αυτή τη δυνατότητα εθελοντικής δημοσιογραφίας των πολιτών είναι το διαδίκτυο, μια δυνατότητα που ήδη έχει αξιοποιηθεί σε πολλές προηγμένες χώρες (π.χ. Αμερική «Huffington Post»). Η δυναμική της δημοσιογραφίας πολιτών είναι ότι προσφέρει τη δυνατότητα της διαδραστικότητας μεταξύ πομπού και δέκτη και της διαλειτουργικότητας στην επικοινωνία για παράδειγμα ανάμεσα στους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και τους πολίτες και αντιστρόφως. Άρα, η δημοσιογραφία πολιτών συνδέεται ευθέως με τη συμμετοχική δημοκρατία. Και αυτή ακριβώς είναι η πτυχή που επιχειρούμε να αναδείξουμε.

Ν.Σ.: Θέλετε να γίνετε πιο συγκεκριμένος ως προς τις επιδιώξεις σας δια του εγχειρήματος αυτού;

Β.Τ.: Εμείς θέλουμε να εισάγουμε ένα νέο κώδικα αξιών όπου εξασφαλίζεται ο πλουραλισμός και προσεγγίζεται η αντικειμενικότητα από πολλές και διαφορετικές πλευρές. Ο πλουραλισμός είναι άλλωστε, η βασική αρχή της δημοκρατίας. Εδώ όμως, πρέπει να προσθέσουμε και κάτι ακόμα: η «Δημοσιογραφία Πολιτών» είναι ο μοναδικός δρόμος προσέγγισης της αντικειμενικότητας. Επειδή δεν υπάρχουν ειδήμονες και μοναδικές επιστημονικές αλήθειες στην έκφραση της μίας πολιτικής άποψης αλλά στην ουσία εκφράζονται υποκειμενικές απόψεις, ο πλουραλισμός της έκφρασης των υποκειμενικών απόψεων είναι ο μόνος δρόμος να φωτίζονται όλες οι πλευρές της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και ο πολίτης να καταλήγει σε μία άποψη με ελεύθερη κρίση.

Αυτό άλλωστε, είναι και η βασική αρχή του δικαίου: να ακούγονται όλες οι απόψεις και στο τέλος να βγαίνει το πόρισμα. Αυτή η διαδικασία του διαλόγου ανάγεται στις θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας και ειδικά στο παράδειγμα της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Γνωρίζουμε ότι ο διάλογος τότε γινόταν στην Εκκλησία του Δήμου και το δικαίωμα λόγου είχαν όλοι οι πολίτες της Αθήνας. Σήμερα σε ένα πολυπλοκότερο πολιτικό σύστημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όχι ο Τύπος γενικά, αλλά ο δημόσιος διάλογος μέσα από τη Δημοσιογραφία Πολιτών μπορεί να ενισχύσει τη διαδικασία της συμμετοχικής δημοκρατίας.

Όλοι γνωρίζουν άλλωστε, ότι ο Τύπος ελέγχεται συνήθως από μεγάλα οικονομικά συμφέροντα. Δεν ελέγχεται από τους πολίτες παρά μόνο έμμεσα μέσω της πελατειακής σχέσης ή μέσω των δημοσκοπήσεων, αλλά σαφώς αυτό είναι διαφορετικό θέμα. Άλλο ζήτημα είναι να επιλέγω ελεύθερα ένα προϊόν που υπάρχει στην αγορά και άλλο πράγμα είναι να διαμορφώνω ως πολίτης το προϊόν που κυκλοφορεί στην αγορά.

Ν.Σ.: Η Ελευθερία του Τύπου και η Δημοκρατία είναι έννοιες αλληλένδετες ή μήπως όχι; Δίχως την απρόσκοπτη άσκηση και λειτουργία της πρώτης, η δεύτερη υφίσταται στρεβλώσεις.

Β.Τ. Η αρχή ότι η ελευθερία του Τύπου αποτελεί πυλώνα της δημοκρατίας συνιστά μία αρχή του φιλελευθερισμού και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας που είχε επαναστατική ισχύ τον 18^ο και 19^ο αιώνα (π.χ. στη Γαλλική Επανάσταση) σε σχέση με την απολυταρχία και τις μοναρχίες. Δεν εκφράζει ως αρχή την άμεση και τη συμμετοχική δημοκρατία που συστατικό της στοιχείο είναι ο διάλογος και η έκφραση του πολίτη.

Σήμερα, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία σε παγκόσμιο επίπεδο χωλαίνει. Δεν ανταποκρίνεται στις ιστορικές προκλήσεις. Δεν μπορεί να φορολογήσει το ασύδοτο ληστρικό κεφάλαιο. Δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις μεγάλες ανισότητες και τη διογκωμένη φτώχεια. Δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τον κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό αποκλεισμό που τεκμηριώνεται και από τα τεράστια ποσοστά ανεργίας για πρώτη φορά στην ιστορία. Στην αντίπερα όχθη όπου παρατηρούνται οι πρώιμες ακόμα μορφές συμμετοχικής δημοκρατίας (όπως π.χ. στην Ελβετία και σε κάποιες σκανδιναβικές χώρες) τα φαινόμενα αυτά είναι περιορισμένα.

Κρίση Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας

Ν.Σ.: Έχετε δηλαδή, την αίσθηση ότι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, το σημερινό υπάρχον σύστημα δημοκρατίας, δεν προλαβαίνει μεταξύ άλλων και τις τεχνολογικές εξελίξεις, διότι η αξιοποίηση του διαδικτύου προσφέρει πλέον δυνατότητες τόσο ψηφιοποίησης των δημοκρατικών διαδικασιών (π.χ. ηλεκτρονική ψήφος σε εκλογικές αναμετρήσεις ή δημοψηφίσματα) όσο και έκφρασης γνώμης και διαλόγου και «ωθεί» τελικά σε διαφορετικά μονοπάτια την πορεία της ιστορίας;

Β.Τ. Δεν υπάρχει ένας υπερκείμενος θεσμός που προβλέπει τα πράγματα. Οι άνθρωποι είναι εκείνοι που πρέπει να τον βρουν, να τον διαμορφώσουν. Ούτε το σύστημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας λειτουργεί ως υποκείμενο αντικειμενικής ανάλυσης. Και αυτό γιατί το σύστημα έχει γενετική ασθένεια, έχει μέσα του το «σπέρμα» του σφετερισμού της εκπροσώπησης και της εξουσίας.

Το φαινόμενο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο αντιπρόσωπος του λαού που εκλέγεται για τέσσερα χρόνια, δίχως άλλη ενδιάμεση κρίση και αξιολόγηση για τη θέση που κατέχει, δεν λογοδοτεί καθημερινά στον πολίτη και στην τσέπη του. Επομένως, είναι φυσική εξέλιξη η εκτροπή. Είναι αναμενόμενη και αντικειμενική η ροπή: το ιδιωτικό υπερισχύει του δημοσίου συμφέροντος με αποτέλεσμα να οδηγούνται σταδιακά τμήματα του πληθυσμού στον κοινωνικό αποκλεισμό.

Συνακόλουθο είναι και το ζήτημα της διαφθοράς. Αυτή τη στιγμή η διαφθορά είναι μείζον παγκόσμιο φαινόμενο εκδήλωσης αυτής της εκτροπής που οδηγεί στον κοινωνικό αποκλεισμό και τη φτώχεια. Με δύο λέξεις, το τεράστιο παρασιτικό στρώμα που αναπτύσσεται αφαιρεί την ικμάδα της οικονομίας. Παρασιτισμός, αφαίμαξη, εκτροπή είναι τα αποτελέσματα της διαφθοράς που δημιουργούν εμπλοκές στην οικονομία και καχεξία στους πολίτες. Αυτά τα φαινόμενα καταλήγουν σε συστήματα υπό κατάρρευση, όπως το ελληνικό, όπου το 25% του λαού ζει παρασιτικά, το 30% συνιστά τους μη εργαζόμενους (συνταξιούχους και παιδιά), το 20% αποτελεί τους ανέργους και μόλις ένα 25% στην ουσία να δουλεύει παραγωγικά. Είναι δεδομένο πως το 25% του παρασιτισμού είναι αυτό που δημιουργεί μεγάλες εμπλοκές στη λειτουργία της οικονομίας και της δημοκρατίας και καλλιεργείται ακριβώς μέσα από τις διαδικασίες και τη φύση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας όπως ισχύει σήμερα. Θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να γίνει μία επανάσταση διαλόγου και κατανόησης από το παραγωγικό κομμάτι της κοινωνίας που έχει τα βάρη και από τους άνεργους πολίτες, που θέλουν να δουλέψουν και δεν μπορούν, για να αντιμετωπιστεί αυτό το παρασιτικό στρώμα.

Α.Π.: Από την Αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία τί θα μπορούσαμε να εφαρμόσουμε σήμερα ως πρακτική; Έχει ουσιαστική σημασία μια συζήτηση περί άμεσης δημοκρατίας σήμερα ή είναι ανεδαφική;

Β.Τ.:. Όλη η επιχειρηματολογία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στηρίζεται σε δύο σκέλη: Α) Η άμεση δημοκρατία είναι ανέφικτη γεωγραφικά και κοινωνικά για πρακτικούς λόγους. Β) Για το σωστό δεν μπορούν να αποφασίζουν όλοι παρά μόνο οι ειδήμονες και οι εκλεκτοί. Το ερώτημα πάντα που μένει είναι πώς αυτοί που δεν γνωρίζουν τι είναι σωστό για την κοινωνία και τους ίδιους ξέρουν να ελέγξουν τους αιρετούς εκπροσώπους. Σε αυτό το σημείο υπάρχει μία φανερή, θεμελιώδης αντίφαση που αν μη τι άλλο κρύβει την πονηριά, την επιχειρηματολογία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Και ασφαλώς δε δίνεται καμία σημασία στο σφετερισμό των αντιπροσώπων που έτσι κι αλλιώς ξέρουν να ξεγελούν τους πολίτες ψηφοφόρους. Το ερώτημα είναι εύλογο και έχει ήδη επισημανθεί εδώ και αιώνες: τί σόι δημοκρατία είναι αυτή όταν ο πολίτης είναι πολίτης για μία μέρα κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια;

Παρασιτισμός και Διαφθορά

Ν.Σ.: Κάνετε λόγο για μια δημοσιογραφία πολιτών που έρχεται να αντιμετωπίσει μεταξύ άλλων τα φαινόμενα «παρασιτισμού» και «διαφθοράς». Θεωρείται ότι το είδος της δημοσιογραφικής ενημέρωσης που παρέχεται σήμερα στους πολίτες είναι ανεπαρκές ή ακόμα χειρότερα ότι μετέρχεται τρόπους που συντείνουν στην ιδεολογική χειραγώγηση των πολιτών;

Α.Π.: Η ανεξαρτησία των μέσων ενημέρωσης είναι κεφαλαιώδες ζήτημα. Αλλά πραγματικά θεωρείται ότι μπορούν να παρουσιάσουν το άσπρο μαύρο;

Β.Τ.: Καταρχήν θέλω να διευκρινίσω ότι το μιντιακό σύστημα δεν μπορεί να κάνει ακριβώς το άσπρο μαύρο. Μπορεί να παρουσιάσει το άσπρο γκρίζο και το γκρίζο μαύρο. Μπορεί να δώσει δηλαδή, εκείνες τις αποχρώσεις ώστε ο πολίτης να παγιδεύεται μέσω της ενημέρωσης, και ιδίως της εικόνας, σε κατεστημένα στερεότυπα και αξίες και να απομακρύνεται από τη συμμετοχή του στα κοινά αφήνοντας ελεύθερο το πεδίο στον παρασιτισμό και τη διαφθορά. Ακόμα χειρότερα συχνά ωθείται με ένα τρόπο να μετέχει και ο ίδιος στο σύστημα διαφθοράς.

Α.Π.: Θέλετε να μας εξηγήσετε πώς συμβαίνει αυτό;

Β.Τ.: Όταν ο πολίτης έχει μπροστά του ένα κράτος άδικο ως προς τη φορολογία και κυρίως άδικο ως προς τις κοινωνικές παροχές, όταν έρχεται αντιμέτωπος με ένα κράτος κυριολεκτικά ανεξέλεγκτο ως προς τον τρόπο που διαχειρίζεται τα δημόσια αγαθά, όταν έχει να υπερνικήσει ακόμα και για την πιο απλή διοικητική πράξη ή για την έκδοση ενός πιστοποιητικού σειρά γραφειοκρατικών αγκυλώσεων, αντιστέκεται όσο μπορεί κάνοντας και αυτός το ίδιο: «λαδώνει», εμπλέκεται σε πελατειακές σχέσεις, παρανομεί και αδιαφορεί για τους νόμους και έτσι φτάνει στην ηθικοπολιτική κατάπτωση και τον πολιτικό μαρασμό του, την πολιτική αλλοτρίωση / αποξένωση.

Ν.Σ.: Πλέον όμως, έχουμε εκθέσεις και επίσημες τοποθετήσεις από εκπροσώπους διεθνών οργανισμών όπου καταγγέλλεται η διαφθορά. Τί θα μπορούσε να κάνει η Κοινωνία των Πολιτών για τη διαφθορά καθώς μέχρι σήμερα είναι μάλλον υποτονική και συγκυριακή η ανάδειξή της ειδικά από τις μη κερδοσκοπικές και εθελοντικές Οργανώσεις; Οι προτάσεις δε που έχουν καταγραφεί δεν είναι βέβαιο ότι είναι ριζοσπαστικές και ρηξικέλευθες. Αντιθέτως, οσμές σκανδάλων αναδύονται και από φορείς της Κοινωνίας των Πολιτών.

Α.Π.: Πώς θα κάνουμε το άλμα που περιγράφετε; Γιατί δεν παρεμβαίνει σε όλα αυτά η Κοινωνία των Πολιτών ή μήπως παρεμβαίνει και ο λόγος της με τις πολλαπλές στρεβλώσεις στα δίκτυα των μέσων ενημέρωσης δεν φτάνει στους πολίτες;

Β.Τ.:. Το γεγονός ότι σήμερα το ζήτημα της διαφθοράς είναι πρώτο και κυρίαρχο στην ατζέντα των διεθνών οργανισμών σημαίνει ότι το σύστημα έχει φτάσει στα όριά του. Βρίσκεται ανάμεσα στη διατήρηση και την κατάρρευση. Και ταυτόχρονα υπάρχει ο κίνδυνος αλλεπάλληλων κοινωνικών εκρήξεων.

Ν.Σ.: Το μίγμα είναι εκρηκτικό.

Β.Τ.:. Πράγματι. Ζούμε σε μοναδικές, οριακές στιγμές της παγκόσμιας ιστορίας. Μπροστά στον κίνδυνο εμφάνισης κοινωνικών συρράξεων βλέπουμε τα αντανακλαστικά του συστήματος να λειτουργούν με αυτό τον τρόπο: της διάχυτης διαφθοράς από την μία και της αμήχανης αναμονής από την άλλη. Γνωρίζουμε όμως, ότι οι ελεγκτικοί μηχανισμοί από μόνοι τους δεν μπορούν να φέρουν σε πέρας το έργο της εξυγίανσης, γιατί τίθεται πάντοτε το ερώτημα ποιος ελέγχει τους ελεγκτές. Κι εδώ η άμεση και ασφαλής απάντηση πάντοτε θα είναι: «η ίδια η κοινωνία και οι θεσμοί της δημοκρατίας». Οι πολλοί πρέπει να ελέγξουν τους λίγους και όχι μόνο οι λίγοι τους πολλούς. Αυτή θα μπορούσε να είναι και η απάντηση γιατί η «Δημοσιογραφία Πολιτών» είναι εργαλείο στα χέρια των πολλών για να ελέγξουν την εξουσία αλλά και τους διπλανούς, τους πολιτικούς θεσμούς, τους θεσμούς της τοπικής αυτοδιοίκησης που επίσης, κατέχει μεγάλο μερίδιο της διαφθοράς.

Ν.Σ.: Και τις Οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών ποιος θα τις ελέγξει;

Β.Τ.:. Τα μέλη τους και οι τοπικές κοινωνίες. Αλλά απαραίτητη προϋπόθεση είναι να έχουν μέλη να μην είναι εταιρείες θύλακες της εξουσίας, να μην είναι κερδοσκοπικές εταιρείες με τη λεοντή της φιλανθρωπίας, γιατί αυτό τελικώς συμβαίνει. Αυτές οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) που εμπλέκονται σε σκάνδαλα διαφθοράς ή που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο εκτρέφουν παρασιτικά φιανόμενα, δεν είναι παρά παραμάγαζα της εξουσίας που φόρεσαν τη στολή της ΜΚΟ για να κάνουν πονηρές δουλειές με το κράτος.

Πορεία Νέου Διαφωτισμού

Α.Π.: Τι θα συμβεί αν ο πολίτης αποκτήσει λόγο; Τι είναι αυτό που μπορεί να ανατρέψει την κατιούσα φορά των πραγμάτων και μπορεί να οδηγήσει στην πολιτική συνειδητοποίηση;

Β.Τ.: Η «Δημοσιογραφία Πολιτών» μπορεί να αναδείξει την άλλη διάσταση των πραγμάτων, την εθελοντική και μη χρηματισμένη άρθρωση του πολιτικού λόγου. Κατ’ αυτή την έννοια, μπορεί να προβάλλει τις καλές πρακτικές παντού, να υποβάλλει ζητήματα στο δημόσιο διάλογο και να διαμορφώσει την πολιτική ατζέντα. Μπορεί να κινητοποιήσει κοινωνικές δυνάμεις, να συντελέσει στην αυτοοργάνωση της κοινωνίας. Να διαμορφώσει πολιτικό υποκείμενο σύμφωνα με τις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας σε αντίθεση με τις κατασκευασμένες πολιτικές πλάνες. Να διαμορφώσει αυθεντική πολιτική συναίνεση και να αντισταθεί στην πανουργία του λόγου και την κατασκευή συναίνεσης.

Ν.Σ.: Από τα λεγόμενά σας είναι εμφανές ότι η «Δημοσιογραφία Πολιτών» δεν είναι απλώς μια σταχυολόγηση διαφορετικών θέσεων και απόψεων για κάθε ζήτημα που απασχολεί τους πολίτες. Εκτιμάτε πραγματικά ότι με τη «Δημοσιογραφία Πολιτών» θα αποκτήσει ο λαός εξουσία;

Β.Τ.: Η «Δημοσιογραφία Πολιτών» είναι μία από τις παραμέτρους που μπορούν να καταστήσουν το λαό κυρίαρχο επί της ουσίας και όχι μόνο στα λόγια. Σε συνδυασμό δε με τις τεχνολογικές δυνατότητες που δίνει το διαδίκτυο και ιδιαίτερα εκείνες που εργαλειακά προσφέρονται για τη διαρκή επιμόρφωση του πολίτη, καθένας μπορεί να είναι συνεχώς ενημερωμένος και καταρτισμένος. Η διαμόρφωση ενός διαρκούς «ανοικτού σχολείου» που τροφοδοτείται πνευματικά και «ενεργειακά» από τους δραστήριους, σκεπτόμενους πολίτες και λειτουργεί στην πράξη σαν μία τεράστια δεξαμενή σκέψης και γνώσης που μπορεί να τροφοδοτήσει ενέργειες κοινωνικού ακτιβισμού μπορεί να οδηγήσει σε ένα κύμα κοινωνικού ακτιβισμού με χροιά και αποτελεσματικότητα ενός «Νέου Διαφωτισμού». Και γνωρίζουμε ότι οι μεγάλες αλλαγές επήλθαν μετά το Διαφωτισμό της Αναγέννησης και το μεγάλο Διαφωτισμό του 18^ου αιώνα. Άρα η «Δημοσιογραφία Πολιτών» μπορεί να λειτουργήσει ως «καύσιμο» μίας τέτοιας κίνησης. Μη ξεχνάμε ότι η Αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία στηρίχθηκε στο διάλογο και στη φιλοσοφία μέσα στην πόλη. Και μόνο μία τέτοια πόλη της άμεσης δημοκρατίας μπορούσε να γεννήσει ένα τέτοιο πολίτη φιλόσοφο.