Για τη δημοκρατία όσο και να φαίνεται παράδοξο δεν υπάρχει μια ολοκληρωμένη καθολική θεωρία για όλες τις πτυχές που την καθορίζουν. Υπάρχει θεωρία για τη φιλελεύθερη δημοκρατία, θεωρία για τη σοσιαλδημοκρατία και ο δημοκρατικός συγκεντρωτισμός για την Αριστερά. Αυτές οι θεωρίες είναι μονοδιάστατες και ελλιπείς για να ερμηνεύσουν την σύγχρονη πραγματικότητα.

Αυτός που θέλει να δει την πορεία των πολιτικών εξελίξεων σε σχέση με τη δημοκρατία θα δυσκολευτεί πολύ να βρει ένα κοινό μέτρο αρχών και αξιολόγησης.
Αν θέλουμε ένα μέτρο, το μέτρο της δημοκρατίας, αυτό είναι ο περιορισμός της ολιγαρχίας που είναι το και αντίθετό της, σε όλη την ιστορία της από την στιγμή της γέννησης στην Αρχαία Αθήνα. Από τότε ένας αδιάκοπος πόλεμος και συμβιβασμοί όπως συμβαίνει και σήμερα στο πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Πρόκειται για ένα μείγμα (μάγμα) συγκεντρωτικής εξουσίας της οικονομικής ολιγαρχίας και δημοκρατικών ατομικών ελευθεριών. Οι πολίτες εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους αλλά προφανώς δεν κυβερνά ο λαός, απλά έχουν την δυνατότητα ν΄αλλάξουν τους κυβερνήτες κάθε τέσσερα χρόνια. Με αυτή την αφαίρεση έχουμε κατ΄ευφημισμό δημοκρατία η οποία δοκιμάζεται σήμερα.
Η φιλελεύθερη δημοκρατία που χαρακτηρίζεται από τον κοινοβουλευτισμό είναι ακριβώς αυτό το μείγμα οικονομικής ολιγαρχίας και ατομικών δικαιωμάτων με σαφείς αποστάσεις από τον ολοκληρωτισμό. Ιστορικά ο κοινοβουλευτισμός συγκρούστηκε με τον ολοκληρωτισμό και νίκησε στο 2ο παγκόσμιο πόλεμο έτσι υπάρχει πάντα μια διαχωριστική γραμμή. Αυτή τη σημασία υπερασπίζεται θεωρητικά μεγάλος διανοητής Καρλ Πόπερ , ενώ συγχρόνως είναι ο μεγάλος θεωρητικός της ανοιχτής κοινωνίας και των δημοκρατικών αρχών..

Η φιλελεύθερη θεωρία του Πόπερ απαιτεί πριν απ’ όλα την τιθάσευση της εξουσίας, την άρνηση του δογματισμού και τα ολοκληρωτικά πολιτικά του υποστυλώματα. Και απαιτεί από αυτούς που ασκούν εξουσία σε μια δημοκρατία, να λογοδοτούν για τα έργα τους και την πολιτική τους: ακριβώς όπως απαιτεί η ποπεριανή επιστημολογία από κάθε επιστημονική θεωρία να δίνει λόγο, να ελέγχεται για αυτά που εξαγγέλλει. Το ερώτημα είναι βέβαια σε ποιον θα δίνει λόγο αφού δεν μπορεί να δίνει απευθείας στο λαό; Στο κοινοβούλιο προφανώς.
Το κοινοβούλιο δεν εκφράζει όμως υποχρεωτικά την κοινωνία όπως λέει ο καθηγητής Γιώργος Κοντογιώργης. Τι λέει το Σύνταγμα; Ο βουλευτής πολιτεύεται σύμφωνα με την συνείδησή του, ίσως και σύμφωνα με τα συμφέροντά του, όχι σύμφωνα με την βούληση όσων τον ψήφισαν. Και εντέλει τι κάνει ο βουλευτής; Εκχωρεί την ψήφο του στη βούληση του αρχηγού του κόμματός του, προκειμένου να μακροημερεύσει στην πολιτική.
Αν ο βουλευτής εκπροσωπούσε τους ψηφοφόρους του θα έπρεπε να πηγαίνει να τους δίνει λογαριασμό και οι ψηφοφόροι να του δίνουν εντολές. Αυτός που παίρνει εντολές δεν μπορεί να αποφασίζει εκείνος τι θέλει ο ψηφοφόρος. Αν η κοινωνία ερωτάτο, θα είχαμε άραγε το ίδιο μείγμα πολιτικής;
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης το πάει πιο μακριά. Δημοκρατία λέει σήμερα δεν υπάρχει πουθενά. Υπάρχουν το πολύ φιλελεύθερες ολιγαρχίες σε ορισμένες χώρες σχετικά προνομιούχες της δύσης. Μιλούν συνεχώς για τη δημοκρατία στη Δύση. Στην πραγματικότητα, αυτή η δημοκρατία ισοδυναμεί με αυτό που κάθε κλασικός φιλόσοφος θα αποκαλούσε ολιγαρχία, φιλελεύθερη έστω.
Φυσικά υπάρχουν οι φιλελεύθερες πλευρές αυτού του ολιγαρχικού καθεστώτος, υπάρχουν ορισμένα δικαιώματα των ανθρώπων και των πολιτών, υπάρχει ένας λεγόμενος ελεύθερος τύπος. Με δεδομένη την οικολογική κρίση, την ακραία ανισότητα της κατανομής των πόρων μεταξύ πλουσίων και φτωχών χωρών, την απόλυτη σχεδόν αδυναμία να συνεχίσει το σύστημα τη σημερινή του πορεία σημειώνει πριν 25 χρόνια.
Η κυρίαρχη πολιτική αντίληψη έχει ταυτίσει το μέλλον του καπιταλισμού με τη δημοκρατία. Το παρουσιάζουν έτσι που όταν βήχει ο καπιταλισμός έχει πυρετό η δημοκρατία. Με αυτό το πνεύμα οι οικονομικές και πολιτικές ελίτ αποφεύγουν να μιλούν για τα βαθιά αίτια της οικονομικής κρίσης και αρέσκονται να μιλούν για την κρίση της δημοκρατίας. Μ΄αυτό τον τρόπο λειτουργούσε πάντα η οικονομική ολιγαρχία παραπλανητικά. Όταν δεν ασκούσε βία για την διατήρηση της εξουσίας και ήθελε την συναίνεση δημιουργούσε την πλάνη ότι νοιάζεται για την δημοκρατία την οποία θέλουν οι πολλοί. Έτσι δημιουργείται ιστορικά το προσωπείο της τυπικής δημοκρατίας που πίσω βρίσκονται οι ολιγαρχίες.
Σήμερα που οικονομικό σύστημα βρίσκεται σε βαθιά κρίση οι απολογητές του βγαίνουν και μας λένε ότι ανησυχούν για τη δημοκρατία και βέβαια δεν είναι άλλοι από αυτούς «καπελώνουν» τη δημοκρατία.
Oι διακυμάνσεις όμως και οι αντινομίες του καπιταλιστικού συστήματος δεν αντανακλούν πάντα αρνητικά στο επίπεδο της δημοκρατίας. Οι επιδράσεις είναι σχετικές. Μια οικονομική κρίση για παράδειγμα μπορεί να ενδυναμώσει το αίτημα για εκδημοκρατισμό και μεταρρυθμίσεις. Βλέπε αυτή τη στιγμή την Ε.Ε πως ενισχύεται η συνεργασία και αλληλεγγύη μεταξύ των χωρών. Η ταύτιση καπιταλισμού και δημοκρατίας είναι λίαν απατηλός ολισθηρός δρόμος.
Μια κρίση μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή, μπορεί όμως να αλλάξει άρδην την πολιτική ατζέντα και να ενισχύσει την τάση του εκδημοκρατισμού.
Όλοι αυτοί ξεχνούν ότι η δημοκρατία δεν ορίζεται από την ελεύθερη αγορά, αλλά από το κοινωνικό συμβόλαιο το κοινωνικό δίκαιο και την πολιτική ισότητα. Ένας πολίτης μία ψήφος. Η τωρινή κρίση έρχεται να μας το θυμίσει.
Στο τέλος του 20ού αιώνα, ο Φουκουγιάμα προέβλεψε ότι η δημοκρατική πολιτική, οι φιλελεύθερες αρχές, το κράτος δικαίου και ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς «αναπόφευκτα» θα κατακτούσαν τον κόσμο. Σήμερα αυτή η οπτική διαψεύδεται από τα γεγονότα. Έτσι, μετά την κατάρρευση του φασισμού και του κομμουνισμού, τώρα και ο φιλελευθερισμός βρίσκεται σε αδιέξοδο.
Αντίθετα ο συγγραφέας Αλβιν Τόφλερ του «τρίτου κύματος» με τα μπεστ σέλερ που περιλαμβάνει το «Future Shock», το «The Third Wave» και το «Powershift», μας δείχνει πως αλλάζουν οι κώδικες στη ζωή στην εργασία, την παραγωγή και το πολιτισμό. Το πέρασμα από το δεύτερο κύμα πολιτισμού που ταυτίζεται με την βιομηχανική εποχή και τον συγκεντρωτισμό της εξουσίας, στο τρίτο κύμα πολιτισμού που έχουμε μπροστά μας και χαρακτηρίζεται από οριζόντιο συνεργατικό πνεύμα της κοινωνικής οικονομίας. Αλβιν Τόφλερ συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυφαίους φουτουριστές της σύγχρονης εποχής που σαράντα χρόνια μετά επαληθεύονται από το πράσινο κύμα και την ανάγκη τοπικής αλλά και πλανητικής συνεργασίας.
Εν κατακλείδι η μονιστική αντίληψη στην θεωρία δεν ταιριάζει στη δημοκρατία. Ο όρος «μονισμός» χαρακτηρίζει, ως γνωστόν, κάθε κοσμοθεωρία που υποστηρίζει τη δημιουργία του κόσμου από μια αρχή, που θα μπορούσε να είναι πνευματική ή υλική.
Ο φιλευθερισμός και σοσιαλισμός ως ιδεολογίες υποστήριξαν μονιστικές θεωρίες.
Η δημοκρατία δεν προέρχεται από μια τέτοια αρχή αλλά, από την ανθρώπινη εμπειρία και δοκιμασία και επαληθεύεται από συγκριτικά καλύτερα τα αποτελέσματα της.
Ο εκδημοκρατισμός των πάντων είναι σήμερα η απάντηση στην οικονομική κρίση αλλά και στη κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας του φιλελευθερισμού. Ο εκδημοκρατισμός της δικαιοσύνης, ο εκδημοκρατισμός των πόρων, της ενέργειας, του περιβάλλοντος, παιδείας της υγείας και του πολιτισμού.
Αυτό θα πρέπει να είναι και το μέτρο αξιολόγησης της δημοκρατίας.