•  Δεύτερον ότι η κοινωνική εταιρική ευθύνη δεν μπορεί να παρουσιάζεται ως πανάκεια.
• Tρίτον η κοινωνική οικονομία είναι ο μόνος χώρος της οικονομίας που ταυτίζεται με την ηθική επιχειρηματικότητα.

Αυτό που επίσης είναι σημαντικό και ενδιαφέρον είναι να απαντηθούν τα παρακάτω ερωτήματα.

•  Κατά πόσο η ηθική επιχειρηματικότητα μπορεί να βάλει ένα φρένο στο κατήφορο της οικονομικής κρίσης και ανάσχεση στα βασικά της αίτια όπως είναι ηθική κρίση και διαφθορά.
•  Κατά πόσο υπάρχει μια γενική ηθική που αντανακλά στην επιχειρηματικότητα ή υπάρχουν περισσότερες ηθικές-θρησκευτικές, ιδεολογικές, εθνικές που αντανακλούν σε διαφορετικό βαθμό στην αποτελεσματικότητα της ηθικής επιχειρηματικότητας.
•  Κατά πόσο η ηθική επιχειρηματικότητα μπορεί να είναι περεταίρω αποτελεσματική στα πλαίσια της επιχειρηματικότητας του κράτους και της αγοράς.
•  Ποια η σχέση της κοινωνικής οικονομίας με την ηθική επιχειρηματικότητα
•  Ποια η σχέση κοινωνικού κεφαλαίου και ανάπτυξης της ηθικής επιχειρηματικότητας.
•  Ποια τα προτεινόμενα θεσμικά εργαλεία. Είναι εφικτή η ίδρυση μιας ηθικής τράπεζας στην Ελλάδα;

Συνοπτικές απαντήσεις
A
Σχετικά με το εξωτερικό ηθικό περιβάλλον που επιδρά στις επιχειρήσεις αμφισβητώ ότι υπάρχει μια ενιαία διαχρονική ηθική. Υπάρχουν βέβαια τα αρχέτυπα της ηθικής «ου κλέψεις» κτπ. αλλά ηθικές ιδεολογίες του κράτους και της αγοράς που είναι παραδοσιακές ηθικές βρίσκονται σήμερα σε παρακμή που αποτυπώνεται άλλωστε και στις επιχειρήσεις. Η ηθικολογία από την άλλη πλευρά ήταν πάντοτε το πέπλο της υποκρισίας για κάθε είδους εξουσία. Η αποτελεσματικότητα της ηθικής εν προκειμένω στην οικονομία και τις επιχειρήσεις εξαρτάται από θεσμούς κοινωνικής συμπεριφοράς, θεσμικά εργαλεία και νόμους. Όταν όμως οι νόμοι που ψηφίζονται εφαρμόζονται στο 30% από το ίδιο το κράτος τότε η όποια ηθική εκφυλίζεται γίνεται κουρέλια. Έχουμε έτσι ένα φαινόμενο που το κράτος «κλέβει» με τον τρόπο τους πολίτες και οι επιχειρήσεις και οι πολίτες το κράτος και όλοι μαζί τους πιο αδύνατους της κοινωνίας.

Με βάση τις κυρίαρχες ιδεολογικές ηθικές του παρελθόντος έχουμε φτάσει στην σημερινή οικονομική κρίση που το υπόβαθρο της είναι ηθική κρίση. Μια κρίση που οδηγεί στον κοινωνικό και οικονομικό αποκλεισμό μεγάλα τμήματα πληθυσμού, στη φτώχεια και παγκόσμια περιβαλλοντική απειλή . Η σημερινή κρίση είναι Προϊόν της κυρίαρχης προτεσταντικής ηθικής της αγοράς και της σοσιαλιστικής ηθικής του κράτους. Γιατί στην μεν πρώτη περίπτωση αποδείχθηκε ότι δεν ισχύει απεριόριστα αυτό που είπε ο Adam Smith ότι «κάνοντας ο καθένας το καλύτερο για τον εαυτό του και την τσέπη του κάνει και καλό στην κοινωνία». Και ασφαλώς, δεν ισχύει η σοσιαλιστική ηθική της συλλογικότητας όταν το υποτιθέμενο καλό της κοινωνίας ταυτίζεται με τα συμφέροντα της κρατικής γραφειοκρατίας και τα προνόμιά της έναντι του υπόλοιπου πληθυσμού.

Βέβαια, αυτές οι ηθικές ιδεολογίες για μια μεγάλη ιστορική περίοδο έπαιξαν προωθητικό ρόλο, σήμερα όμως έχουν φτάσει στα όρια τους. Για παράδειγμα και αυτό δείχνει τις αντινομίες της ηθικής σε διαφορετικές περιόδους, η ρήξη της προτεσταντικής ηθικής με τον καθολικισμό σήμανε η αρχή για την εκτεταμένη θεσμική συσσώρευση κεφαλαίου στην δύση με την κατάργηση της αμαρτίας του τόκου του χρήματος τον οποίο στηλίτευε και απαγόρευε ηθικά ο Χριστιανισμός. Εδώ βλέπουμε καθαρά πως η μεταμόρφωση της ηθικής ενίσχυσε την ανάπτυξη του καπιταλισμού και των επιχειρήσεων . Στην αντίθετη περίπτωση σήμερα η υπερσυγκέντρωση κεφαλαίου έξω από την πραγματική οικονομία οδηγεί στην οικονομική ασφυξία μεγάλο μέρος επιχειρήσεων και νοικοκυριά.

Με την ιδία ηθική λοιπόν βλέπουμε ιστορικά άλλοι να οδηγούνται στη κόλαση και άλλοι στο παράδεισο.

Εάν σήμερα θέλουμε αποτελεσματικότητα μέσω ηθικής, οφείλουμε να την διαχωρίσουμε από τις ηθικές που είχαν αποτέλεσμα στο παρελθόν αλλά στην σημερινή πραγματικότητα λειτουργούν ως ηθικές ιδεολογικές αυταπάτες.

B
Από την άλλη πλευρά σήμερα προβάλλεται η ηθική των επιχειρήσεων μέσω της «κοινωνικής εταιρικής ευθύνης» ωστόσο υπάρχουν όρια στην λειτουργία και την αποτελεσματικότητα της «κοινωνικής εταιρικής ευθύνης» που παρουσιάζεται ως γενικό εργαλείο της ηθικής επιχειρηματικότητας. Η κοινωνική εταιρική ευθύνη είναι ένα από τα υλικά στο «φάρμακο» της ηθικής παρακμής του συστήματος και όχι το ίδιο το «φάρμακο» όπως παρουσιάζεται. Αντιμετωπίζει το μερικό όχι το όλον του προβλήματος. Άλλη είναι η στάση της ηθικής του Bill Gates ως ιδιοκτήτη επιχειρηματία της Microsoft και άλλη στο ίδρυμα για την υγεία στις φτωχές χώρες του τρίτου κόσμου που έχει ιδρύσει. Όπως για παράδειγμα συμβαίνει και στη οικολογία, όπου τα lobbies και ο κατακερματισμένος ακτιβισμός συμβάλλουν μεν στην αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, αλλά δεν είναι η συνολική λύση στην παγκόσμια περιβαλλοντική απειλή.

Η εξωτερικότητα της «κοινωνικής εταιρικής ευθύνης» δεν μπορεί να είναι ΜOΝΟΝ συγκεκαλυμμένη διαφήμιση μια άλλης κερδοσκοπικής επιχείρησης.

Γ
Το καταλυτικό στοιχείο της ηθικής επιχειρηματικότητας βρίσκεται στην ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας στα πλαίσια της οποίας όχι μόνον μπορεί να λειτουργήσει καθαρά η ηθική επιχειρηματικότητα, αλλά μπορεί να καλύψει τα ηθικά και υλικά κενά της γενικότερης επιχειρηματικότητας που έχει ως κίνητρο το κέρδος. Τα κενά δηλαδή των επενδύσεων σε τομείς που είναι αναγκαίοι να προσφέρουν αγαθά και υπηρεσίες στο κοινωνικό σύνολο αλλά δεν γίνονται επενδύσεις επειδή δεν προσφέρουν κερδοφορία.

Βασικό προαπαιτούμενο είναι, το κοινωνικό κεφάλαιο της αλληλεγγύης, της κοινωνικής συνεργασίας, της διάχυσης προς τα κάτω γνώσεων και πληροφόρησης. Κοινωνικοποίηση της γνώσης δηλ με συμμετοχικές διαδικασίες.

Ηθικές επενδύσεις έχουμε κυρίως όταν συνδυάζουμε την ανάπτυξη των κοινωνικών πόρων η του λεγόμενου κοινωνικού κεφαλαίου με τις οικονομικές επενδύσεις στο χώρο της μη κερδοσκοπικής οικονομίας. Η κοινωνική οικονομία μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά σε αυτό το πεδίο όχι γιατί μπορεί να καταλάβει το σύνολο της οικονομίας αλλά, γιατί ακριβώς μπορεί να μπολιάσει και να ηθικοποιήσει το όλον μείγμα της οικονομίας. Και αυτό γίνεται καταλαμβάνοντας ένα σημαντικό της κομμάτι της οικονομίας που αντιμετωπίζει τον κοινωνικό αποκλεισμό, την περιβαλλοντική απειλή, την επικοινωνία, την δια βίου μάθηση και επιμόρφωση.

Η κοινωνική οικονομία είναι τελικά το ηθικό αντίδοτο στην αχαλίνωτη κερδοσκοπία. Έτσι όλα τα παραπάνω ζητήματα χρήζουν ολιστικής προσέγγισης εάν θέλουμε μια αποτελεσματική ηθική στη σύγχρονη επιχειρηματικότητα.

Και η απάντηση είναι:
• Συμμετοχική οικολογία για το περιβάλλον..
• Συμμετοχική κοινωνική οικονομία για την ηθική επιχειρηματικότητα.
• Συμμετοχική δημοκρατία για την οργάνωση της νέας καθολικότητας των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.

Το ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΡΙΟ των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών το οποίο είναι ένας νέος θεσμός στην χώρα μας, έχει μια ανάλογη ολιστική προσέγγιση στο ζήτημα της οριζόντιας οργάνωσης της κοινωνίας. Είναι ακριβώς απέναντι από τον κατακερματισμό, τον συντεχνιασμό και στις ηθικές ιδεολογικές αναθυμιάσεις του παρελθόντος που κατακερματίζουν τον κοινωνικό ιστό. Πιστεύουμε αυτό που διατυπώνεται με σαφήνεια στη συστημική θεωρία, ότι το όλον της κοινωνίας των πολιτών είναι ποιοτικά και ηθικά ανώτερο από το άθροισμα των μερών του.

Το όλον της κοινωνίας των πολιτών μέσα από μια οριζόντια οργάνωση είναι προϋπόθεση για την ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας και η ανάπτυξη της κοινωνικής οικονομίας. Προϋπόθεση για την ανάπτυξη της ηθικής επιχειρηματικότητας. Και ασφαλώς αυτό ισχύει και αντιστρόφως, γιατί ηθική επιχειρηματικότητα και κοινωνική οικονομία είναι δίδυμα. Ηθικές και πράσινες Τράπεζες για παράδειγμα έγιναν μόνον εκεί που υπάρχει τριτοβάθμια οργάνωση των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών. Δηλαδή, οργάνωση της ολότητας. Ταυτόχρονα δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι χώρες με υψηλό δείκτη κοινωνικής οικονομίας αντιμετώπισαν με πολύ πιο ήπια συμπτώματα την οικονομική κρίση και την ξεπέρασαν εύκολα.

Ποιος καλόπιστος οικονομικός αναλυτής μπορεί να αμφισβητήσει αυτό το πραγματιστικό φαινόμενο; Νομίζουμε ότι είναι αυταπόδεικτο μόνον που δύσκολα τα φώτα της δημοσιότητας των διευθυντικών ελίτ πέφτουν σε αυτό το σημείο.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
• Δεν υπάρχει μια ενιαία διαχρονική ηθική για την επιχειρηματικότητα, για αυτό πρέπει να ορίσουμε ξανά τους κανόνες και τους στόχους μιας πραγματικά αποτελεσματικής ηθικής πέρα από την ηθικολογία και τον φαρισαϊσμό.

• Η κοινωνική εταιρική ευθύνη δεν είναι το ηθικό «φάρμακο» για όλα...αλλά κομμάτι του ΠΑΖΛ για την ενίσχυση της ηθικής επιχειρηματικότητας.

• Η κοινωνική οικονομία είναι ο μοναδικός δείκτης που έχουμε μέχρι σήμερα για την ανάπτυξη της ηθικής επιχειρηματικότητας με την έννοια της ομαλής και δίκαιης συμβίωσης για όλους χωρίς κοινωνικούς και οικονομικούς αποκλεισμούς .

• Η ευθύνη τελικά και το μεγαλύτερο βάρος για να φωτιστούν αυτά τα σημεία πέφτει στο οργανωμένο σύνολο των κοινωνικών δικτύων (social media).